Często słyszymy teksty w stylu: „Jaką on ma wspaniałą osobowość!”. Ale co to oznacza w praktyce? Co sprawia, że otaczający nas ludzie (a także my sami!) jesteśmy wyjątkowi?
Słownik PWN definiuje osobowość w taki oto sposób:
Zbiór względnie stałych dla danej jednostki właściwości psychicznych, warunkujących stałość jej zachowania się i postaw, bądź jako zespół warunków wewnętrznych, wyznaczający organizację zachowania się człowieka, jego psychiczną tożsamość, kierunki i sposoby przystosowania się do otoczenia i jego przekształcania.
Mówiąc prościej, osobowością człowieka możemy nazwać wszelkie cechy, które go charakteryzują, jego zachowanie w określonych sytuacjach, ale również zdolność do kierowania samym sobą. „Osobowość” zawiera w sobie również motywy człowieka, jego postawy, potrzeby czy przekonania.
Składniki osobowości kształtują się podczas życia jednostki. Ze względu na pełnione funkcje tych składników, możemy podzielić je na trzy grupy:
I. Mechanizmy motywacyjne – określają to, w jakie kierunku dąży dana osoba i jakie ma potrzeby.
II. Mechanizmy poznawcze – mówią o tym, w jaki sposób człowiek widzi samego siebie, ale również otaczający go świat. To od tych mechanizmów zależy to, jak ocenimy nasze możliwości realizacji danych celów.
III. Mechanizmy samoregulacji i samokontroli – mówią o tym, w jaki sposób człowiek postrzega własne „ja”. Dzieje się to za pośrednictwem własnych obserwacji, jak również informacji o sobie przyjmowanych z zewnątrz. Te mechanizmy sprawiają, że możliwa jest integracja własnych motywów i dążeń.
Jedną z najstarszych teorii osobowości stworzył Hipokrates, który na podstawie płynów, jakie zaobserwował w ludzkim ciele, stworzył cztery typy osobowości. W ten oto sposób wyróżnił sangwinika (przewaga krwi w ciele), flegmatyka (przewaga śluzu), choleryka (przewaga żółci w ciele człowieka), oraz melancholika (najwięcej czarnej żółci w ciele). Do dzisiaj jego typy funkcjonują w naszym języku.
Teoria Freuda mówi, że na osobowość człowieka ma głównie wpływ doświadczenie, które zdobył w dzieciństwie, jego popędy biologiczne, jak również stosunki z rodzicami. Teoria uczenia się społecznego, której reprezentantami są między innymi Albert Bandura i Julian Rotter, mówi natomiast, że to społeczeństwo wzmacnia lub osłabia niektóre bodźce w człowieku i to ono ma zasadniczy wpływ na rozwój jego osobowości.
Współczesne teorie badań nad osobowością, skłaniają się ku twierdzeniu, iż istotny wpływ na osobowość człowieka mamy... my sami! Poprzez własną aktywność możemy regulować pożądane lub niepożądane zachowania zaobserwowane u siebie i skutecznie je modyfikować.
Charakter człowieka ujawnia się najwyraźniej i najczyściej, kiedy człowiek zostanie odsunięty od swego codziennego otoczenia i postawiony przed czymś nowym. (Hermann Hesse)
Iwona Majewska-Opiełka, psycholog, specjalista w zakresie kierowania ludźmi, uzupełnia ogólną definicję osobowości o dodatkowe atrybuty. Według niej w badaniach nad omawianym pojęciem często pomijane jest to, że osobowość dotyczy tylko tego, co pokazujemy innym ludziom, uzewnętrznienie siebie i swoich emocji. Osobowość w trakcie życia człowieka może ulegać zmianom, rozwija się w kontakcie z innymi ludźmi. To my sami wybieramy, czy z daną osobą możemy pozwolić sobie na bycie sentymentalnym, a z kolei inna osoba daje nam możliwość pokazania naszego poczucia humoru. Majewska-Opiełka ostrzega jednak przed myleniem osobowości z charakterem: „Ta sama obserwowalna cecha może być jednak efektem innego działania naszego całego systemu psychologicznego. Na przykład ktoś może się zachowywać pewnie siebie, ponieważ ma poczucie własnej wartości albo... wykształcił tupet. Wielu ludzi to zwodzi. Poczucie własnej wartości to cecha charakteru. Pewność siebie – to osobowość”.
Czy niektóre cechy osobowości można odziedziczyć w genach?
Współczesne badania dowodzą, że wiele cech charakterologicznych rzeczywiście ma swoje odzwierciedlenie w procesie dziedziczenia materiału genetycznego, jednak nie ma to wpływu na osobowość człowieka. Można się temu przyjrzeć, na przykład obserwując bliźnięta jednojajowe, które mają 100 proc. wspólnych genów, ale osobowościowo różnią się od siebie.
To jasne, że człowiek nie ma wpływu na modyfikację swoich genów, jednak ma możliwość wpływania na środowisko, w którym żyje i które jednocześnie determinuje jego osobowość. Nie należy więc usprawiedliwiać naszego „złego” zachowania tym, że jesteśmy tacy, bo „mamy to po mamie”. Jesteśmy osobami bardzo plastycznymi i większość cech, które uważamy za wady, można zniwelować. Trzeba tylko bardzo chcieć.